Bibliotheek Zelhem blijft een spannend boek
ZELHEM - In het najaar van 2017 werd bekend dat de gemeente Bronckhorst uit kostenoverwegingen af wilde van de huidige bibliotheek aan de Burg. Rijpstrastraat in Zelhem. Ter plekke zouden seniorenwoningen moeten verschijnen, de bibliotheek zou in afgeslankte vorm elders onderdak moeten vinden. Inmiddels lijken de plannen weer enigszins bijgesteld en gloort er een sprankje hoop, mede door de grote weerstand onder de Zelhemse bevolking. Een actuele aanleiding voor de auteur om zich nog eens te verdiepen in de historie van de bibliotheek en in de ideeën die door de Vrienden van de Bibliotheek worden ontwikkeld.
Door Jan Oonk
De bibliotheek, in de betekenis van uitleenfaciliteit van boeken voor het 'gewone volk', heeft al een behoorlijk lange historie. Vooral de 'Maatschappij tot Nut van 't Algemeen', opgericht in 1784 in Edam, vormde een sterke stimulator waar het ging om 'de verheffing van het volk'. Het Nut stichtte onder meer eigen drukkerijen waar school- en leerboeken tegen een betaalbare prijs konden worden gedrukt en richtte ook bibliotheken op. Vanuit Edam spreidde het Nut zich door middel van lokale departementen gaandeweg uit over het hele land. In 1822 wordt het departement Doetinchem opgericht (in 1970 ter ziele gegaan), Zelhem volgt in 1857. Het departement Zelhem wordt in 1871 weer opgedoekt en er zijn geen aanwijzingen dat het in die periode is gekomen tot de stichting van een bibliotheek.
Basis
Mogelijk ligt de basis voor wat betreft de uitleen van boeken in Zelhem bij meester Johannes Cornelis Bouwmeester, die sinds 1873 hoofd is van de lagere school. Bouwmeester is een bewogen 'opvoeder' die de dorpskinderen behalve rekenen, lezen en schrijven ook creativiteit en gevoel voor cultuur bij wil brengen. Zelf is hij de auteur van meer dan twintig jeugdboeken, waarin de jongens en meisjes en passant de morele waarden in het leven krijgen ingegoten. Bouwmeester is in ieder geval een van de oprichters van de vereniging 'Tot Onderling Nut en Genoegen' (TONEG) in Zelhem in 1896.
In 1912 vormt een lezing van de heer J. Bruinwold Riedel uit Amsterdam voor TONEG over doel en streven van de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen de aanleiding om het Nut-departement in Zelhem nieuw leven in te blazen. 't Nut neemt het geven van leesavonden sindsdien over van TONEG en neemt in 1913 ook het initiatief tot de oprichting van wat wordt genoemd 'een volksbibliotheek'.
Bij de oprichting van de volksbibliotheek heeft Willemina Gerharda Oldenhave (tante Mies) een belangrijke rol gespeeld, waarbij ze wordt bijgestaan door onderwijzeres Grada Bilderbeek uit Halle, meester Derk Denkers en stationschef Gerrit Jan Wijmenga. Mej. Oldenhave heeft op dat moment al het beheer over een voorlopige bibliotheek die, met financiële ondersteuning van het Nutsdepartement Doetinchem, is opgezet in de openbare lagere school in Zelhem. Daar blijft de nieuwe bibliotheek ook gevestigd. In het schooljaar 1915-1916 bedraagt het aantal lezers 54, die samen 773 boeken lenen. Het aantal boeken bedraagt op dat moment 259 en de conclusie is dan ook dat uitbreiding van dit aantal nodig gewenst is. In het schooljaar 1916-1917 worden al 1092 boeken uitgeleend. Vanuit de kas van het Nut wordt een subsidiebedrag verleend voor de aanschaf van nieuwe boeken, oplopend van 5 gulden in 1915 tot 25 gulden in 1938.
In de loop van 1922 raakt de bibliotheek om een of andere reden in verval en wel zodanig dat in het schooljaar 1922-1923 de uitleen van boeken helemaal wordt stopgezet. In de notulen van de Nut-vergadering van 27 april 1923 valt te lezen: 'Er wordt besloten om dezen zomer met eenige leden de bibliotheek weder in orde te brengen zoodat met Oktober weder met het uitlenen der boeken kan worden aangevangen.' Dat is gelukt, al is het enthousiasme aanvankelijk sterk teruggevallen. In 1924 bedraagt het aantal uitgeleende boeken nog maar 367. Pas in het seizoen 1927-1928 wordt met 1184 uitgeleende boeken het niveau uit 1917 weer bereikt.
Mies Oldenhave heeft de verantwoordelijkheid voor de Nut-bibliotheek in 1925 overgedragen aan schoolhoofd Denkers. Mogelijk omdat ze ook betrokken raakt bij de Openbare Leeszaal en Bibliotheek die in 1919 in Doetinchem was opgericht en die regionaal actief was. Vanaf 1924 wordt mej. Oldenhave verantwoordelijk voor de dependance in Zelhem. Van haar aanstelling wordt nog melding gemaakt in de krant, waarbij nadrukkelijk wordt opgemerkt: 'Elke richting vindt in de bibliotheek de voor haar geschikte lectuur.' Het was nog de tijd van de grote verzuiling.
In Halle wordt in 1927 gestart met een eigen zelfstandige bibliotheek. Gaandeweg ontstaan ook in de buurtschappen rondom Zelhem kleinschalige uitleenfaciliteiten voor boeken, veelal op initiatief van de Christelijke Jongerenverenigingen aldaar en in samenwerking met de scholen. Zo bestaan er in de aanloop naar de oorlog heel wat afzonderlijke initiatieven binnen de gemeente Zelhem die zich bezighouden met de uitleen van boeken.
Na mej. Oldenhave ontfermt het hoofd van de openbare lagere school D. Denkers zich over de Nut-bibliotheek, die op de school is ondergebracht (eerst aan de Doetinchemseweg, later de Jan Ligthartschool aan de Talmastraat). Na zijn pensionering in 1936 neemt zijn opvolger G.J. Drost die taken weer. Met name de woensdagmiddag is gereserveerd voor de uitleen van boeken. Als Drost in 1967 met pensioen gaat verhuist de Nut-bibliotheek naar zijn woonhuis aan de Kerkweg (Huize Johanna).
Boeken, kunst en muziek
In 1969 passeert de gemeente Zelhem het inwonersaantal van 10.000 en is dan wettelijk verplicht tot het faciliteren van een bibliotheek. Dat is aanleiding om alle bestaande bibliotheken binnen de gemeente, dat zijn er dan al een stuk of tien, onder te brengen in een gezamenlijke gemeentelijk 'Stichting openbare bibliotheek en leeszaal Zelhem'. Voorzitter van de nieuwe stichting, waarin ook de wethouder en vertegenwoordigers van de oorspronkelijke uitleenposten zitting hebben, wordt huisarts Johan de Boer. Hij heeft dan al het een en ander gelezen over het fenomeen 'kulturhus' en die opzet wordt ook de leidraad voor de bibliotheek. Naast de uitleen van boeken moet de bibliotheek het middelpunt vormen voor meerdere culturele activiteiten en zo worden er van meet af aan ook exposities en muziekconcerten georganiseerd.
Als locatie wordt gekozen voor de dorpsboerderij aan de Burgemeester Rijpstrastraat, waar de bibliotheek en expositieruimte anno 2018 nog steeds zijn gehuisvest. Het pand is bij het bombardement aan het eind van de oorlog zwaar beschadigd geraakt, maar is na de bevrijding in een wat gewijzigde vorm herbouwd. Na de nodige aanpassingen wordt de officiële opening op 19 november 1970 verricht door burgemeester H.G. van Holthe tot Echten.
De benedenverdieping wordt ingericht als bibliotheek en wordt ook het domein van de stichting Kunst in de Kamer, later omgedoopt tot de stichting Kamermuziek Zelhem. De tweede etage is gereserveerd voor de stichting Galerie Bibliotheek. In 1971 is het de Haarlemse schilder Louis Vorkink die er als eerste een expositie organiseert. De expositieruimte biedt ook plaats voor een bescheiden bioscoopje, het filmluik voor de projectoren is nog steeds herkenbaar. In deze ruimte wordt anno 2018 de cursus kunstgeschiedenis gegeven.
Het muzikale echtpaar Henk Vos (dwarsfluit) en Sara Strumphler (harp) geeft als eerste een concert in november 1971. "Voor concerten moest in voorkomende gevallen de piano van dokter Van Noort per bakfiets naar de bibliotheek worden gebracht", weet De Boer zich te herinneren. "Daar moesten dan eerst met een krik van garage Sevink de boekenstellingen verplaatst worden om ruimte te maken voor muzikanten en publiek." Vanwege de belabberde akoestiek in de bibliotheek worden de muzikale activiteiten al vrij snel verplaatst, eerst naar de raadzaal van het gemeentehuis en later naar cultureel centrum De Brink.
Hoge leescultuur
Naast de bibliotheek aan de Burg. Rijpstrastraat doet het fenomeen bibliobus zijn intrede om de buitengebieden te bedienen. Zowel bibliotheek als bibliobus gaan voortvarend van start. In 1972 heeft de bibliotheek 1670 leden, in 1976 is dat aantal al gegroeid tot 2817. De bibliobus voor het buitengebied heeft dan 712 leden. In 1975 volgt al de eerste uitbreiding van de bibliotheek, in 1990 wordt er nog weer een speciale jeugdafdeling bijgebouwd. Tot op de dag van vandaag heeft Zelhem trouwens het hoogste uitleenpercentage van alle bibliotheken in gemeente Bronckhorst, blijkt uit de cijfers. Er kan dus gesproken worden van 'een hoge leescultuur'.
Als hoofd van de bibliotheek wordt in 1970 benoemd Adelheid Harink. Ze zal deze functie vervullen tot maar liefst 2006, wanneer de bibliotheek in Zelhem opgaat in de private 'Stichting Bibliotheek West Achterhoek'. Daarin zijn sindsdien alle bibliotheken in de gemeentes Zelhem, Doetinchem en Doesburg ondergebracht. De Boer heeft het stokje dan inmiddels al overgedragen aan achtereenvolgens Gerrit Dales, Hans van de Water en Ben Stoltenborg.
Ook de bibliotheek Zelhem krijgt te maken met de opkomst van nieuwe media en informatiedragers en speelt daar door de jaren heen ook op in. Al in 1975 is er sprake van een speciale platenclub met 200 leden. In de jaren tachtig worden ook video's uitgeleend, later gevolgd door cd's en dvd's. Inmiddels ook al weer deels ingehaald door de tijd.
Met de opkomst van pc, tablet en smartphone is het lezen van boeken bij met name de jeugd steeds meer op de achtergrond geraakt. Een recente studie heeft aangetoond dat nog maar veertig procent van de tieners in zijn vrije tijd een boek pakt, terwijl dat in 2006 nog 65 procent was. Het zijn vooral de 65-plussers die nog gretige boeklezers zijn. De uitleenfunctie staat dus al een aantal jaren onder druk, Zelhem maakt daarop geen uitzondering, al lijken de cijfers nog mee te vallen. Het aantal leners is in de periode van 2007 tot 2017 afgenomen van afgerond 3500 naar 2900. Het aantal bezoekers evenwel is (sinds 2010) maar licht teruggelopen van 52.000 naar 48.500.
De bibliotheek is meer ontmoetingsplaats geworden, constateert De Boer. Voor de uitleenfunctie zijn nieuwe uitdagingen in de plaats gekomen. Zo wordt er speciaal nadruk gelegd op boeken voor laaggeletterden, maar liefst 13 procent van de inwoners van de gemeente Bronckhorst blijkt in die categorie te vallen. In het verlengde daarvan ontstond het 'taalmaatje', een organisatie van vrijwilligers die mensen helpt bij het lezen van bijvoorbeeld krantenknipsels en voorlichtingsbrochures. Daarnaast worden er cursussen georganiseerd die inspelen op de trend van digitalisering, zoals het downloaden van allerhande formulieren van (overheids)instellingen en het aanvragen van DigiD. Het draait kortom al lang niet meer alleen om de uitleen van boeken, maar om educatie en cultuur in brede zin. "De functie van de bibliotheek zal veranderen", zegt De Boer daarover. "Maar door in te spelen op de nieuwe ontwikkelingen zal er ook in het digitale tijdperk ruimte zijn voor bibliotheken, net zoals ook de bioscopen niet verdwenen zijn."
Verschraling
De afnemende leesbehoefte afgezet tegen de kosten is voor de gemeente Bronckhorst, eigenaar van het pand en de bijbehorende grond, aanleiding geweest om de positie van de bibliotheek tegen het licht te houden. Dat heeft geresulteerd in een plan om het huidige pand met tuin te verkopen voor de bouw van seniorenwoningen. De bibliotheek zou dan in afgeslankte vorm ondergebracht moeten worden op een nieuwe locatie, samen met andere culturele instellingen. "Maar een dergelijke unieke locatie is er in de kern van Zelhem niet voorhanden", stelt de stichting Vrienden van de Bibliotheek onder voorzitterschap van Johan de Boer. De stichting zet zich daarom in voor het behoud van het huidige pand, waarbij de bibliotheek ingebed zou kunnen worden in een nieuw concept met een bredere invulling.
Secretaris van de stichting Vrienden van de Bibliotheek is Bert Elschot. Hij maakt ook deel uit van de stichting Vitale Kernen van de gemeente Bronckhorst. Daar worden plannen ontwikkeld om in deze tijden van krimp de vitaliteit en leefbaarheid van de diverse kernen te verbeteren. Daarbij wordt niet alleen gekeken naar zaken als beschikbaarheid van woningen en werkgelegenheid, maar ook naar de culturele activiteiten en de aanwezigheid van sociale voorzieningen. "Als je de gevolgen van de krimp wilt beperken, moet je zorgen dat een kern aantrekkelijk blijft. Als alles verschraalt, dan vertrekken de mensen naar elders", aldus Elschot. "Je moet daarom kijken naar de lange termijn."
Daarmee krijgt de discussie over de bibliotheek een veel bredere context. Wat de stichting Vrienden van de Bibliotheek voor ogen heeft is een nieuw concept kulturhus met een brede sociaal-maatschappelijk invalshoek, dat eraan moet bijdragen om Zelhem in alle opzichten leefbaar en aantrekkelijk te houden. Het kulturhus nieuwe stijl zou daarbij naast de bibliotheek, galerie en andere culturele instellingen ook de thuisbasis kunnen worden van bijvoorbeeld de wijkagent en wijkzuster, terwijl ook de sociale teams van de gemeente er onderdak zouden kunnen vinden. Volgens de Vrienden van de Bibliotheek is de huidige locatie in het centrum van Zelhem daarvoor het meest geschikt, voor de seniorenwoningen is elders voldoende ruimte te vinden. Om het pleidooi kracht bij te zetten, zijn door de Vrienden van de Bibliotheek op 16 januari jl. meer dan 2500 handtekeningen aangeboden aan het gemeentebestuur.
Mooie plannen allemaal, maar op een voorlichtingsavond op 20 februari van dit jaar bleek dat het college van B&W al in een vergevorderd stadium van onderhandeling was met ProWonen over de bouw van zeven seniorenwoningen op de huidige locatie van de bibliotheek. Daar was volgens de wethouders Spekschoor en Engels niet meer aan te tornen. Volgens burgemeester Marianne Besselink was als onderdeel van een grote bezuinigingsronde in 2013 al besloten dat het huidige pand niet meer geschikt was. Een en ander was destijds ook gecommuniceerd met de inwoners volgens de burgemeester, onder meer via de website van de gemeente, maar waren er toen geen bruikbare alternatieven gekomen vanuit de samenleving.
Kort na de voorlichtingsavond heeft de gemeenteraad via een motie gevraagd om een nader onderzoek over de haalbaarheid van de bibliotheek op de huidige locatie. De grote weerstand onder de bevolking tegen de plannen van B&W zal daar zeker een rol bij hebben gespeeld. De uitkomsten van dit onderzoek moeten voor juni 2018 bekend zijn. Medio maart maakte ProWonen bovendien bekend dat door hen de panden van de voormalige Rabobank en postkantoor waren aangekocht, om daar dertien woningen te realiseren voor zowel jongeren als ouderen. Daarbij werd vermeld dat de plek van de huidige bibliotheek voor ProWonen momenteel uit beeld was. Dat lijkt goed nieuws voor de voorstanders van behoud van de bibliotheek in het bestaande pand, de deur lijkt in ieder geval niet definitief gesloten. "Maar we blijven als werkgroep alert", laat men bij de Vrienden van de Bibliotheek weten. Daar wordt ondertussen, samen met partners, verder gewerkt aan de invulling van de plannen voor het nieuwe centrum. Wordt vervolgd zullen we maar zeggen, om in de sfeer van een spannend stripboek te blijven.
Met dank aan: Johan de Boer; Bert Elschot; Fred Wolsink; Bibliotheek Zelhem; www.oudzelhem.nl.
