Het Achterhoekse coulissenlandschap: beschermen en herstellen

5 april 2022, 18:52 Natuur

Een gesprek over en een wandeling door de Meuhoek, het land van de 3000 knotelzen

Door Mark Ebbers

MEUHOEK/HALLE - Vier jaar geleden hebben meer dan tweeduizend mensen een petitie ondertekend waarin ze vroegen om het karakteristieke landschap van de Achterhoek, het coulissenlandschap, te beschermen. De petitie is aangeboden aan zeven Achterhoekse gemeenten: Aalten, Berkelland, Bronckhorst, Doetinchem, Oost-Gelre, Oude IJsselstreek en Winterswijk. Inmiddels zijn we vier jaar verder. “Er zijn gelukkig positieve ontwikkelingen, maar we hebben absoluut nog zorgen over grote delen van de Achterhoek. Net als vier jaar geleden zijn we in een periode van gemeenteraadsverkiezingen en collegevorming, beloftes en ambities. Tijd dus om te kijken wat er gedaan is met die beloftes en hoe de gemeentes in de Achterhoek zich willen inzetten voor het landschap”, aldus Natuur en Milieu Gelderland. Een gesprek over en een wandeling door buurtschap de Meuhoek bij Halle, met drie mensen met een groot hart voor het gebied.

De Meuhoek is gelegen tussen Zelhem en Varsseveld, nabij Halle. Het gebied was vroeger een waar knotbomenrijk en nog steeds geven de overblijfselen daarvan het landschap een bijna museaal karakter. Maar ook dit stuk Achterhoek werd en wordt nog steeds bedreigd: veel traditionele boeren die nog vasthouden aan het traditionele beheer hebben geen opvolger, boeren die wel de concurrentie met de markt aan gaan, hebben behoefte aan schaalvergroting, aan grotere landbouwpercelen zonder ‘hinderlijke’ houtwallen en andere elementen.
In het tuinhuisje van Henk Boland, in hartje Meuhoek, wordt teruggekeken op wat er gebeurd is en vooruitgekeken naar wat er nog moet gebeuren om de Achterhoek weer meer het karakter te geven van het echte coulissenlandschap, met als referentiekader het landschap zoals dat er rond 1920 uitzag.

Twee heren met passie voor de Meuhoek
Boland is gepensioneerd boer maar nog actief als hobbyboer en is ambassadeur van de Stichting Achterhoek weer Mooi (StAM). StAM werkt samen met de Vereniging Nederlands Cultuurlandschap (VNC), onder andere op het gebied van crowdfunding. Ook wordt samengewerkt met de Vereniging Agrarisch Landschap Achterhoek (VALA).
“De meeste percelen met knotbomen in de Meuhoek zijn in opdracht van StAM door de notaris vastgelegd in een kwalitatieve akte in 2014 en 2017 en geregistreerd bij het kadaster”, vertelt Boland. “Hierdoor ontvangt de eigenaar een jaarlijkse vergoeding en is hij verplicht om deze knotelzen en houtsingels te laten staan en te onderhouden. Zo hebben we samen met de VNC, de gemeente en de eigenaren bereikt dat de knotelzen zijn veiliggesteld voor de toekomst. Door ieder jaar jonge boompjes bij te planten en lange rijen gesloten te houden, noemen we het unieke landschap in de buurtschap De Meuhoek nu: het land van de 3000 knotelzen. Nergens in Nederland staan zoveel knotelzen bijeen als in dit gebied.”
Boland heeft een gepassioneerd medestander in Tonnie Klein Lebbink, hij woont in de buurt, in Halle-Nijman. Daar heeft de eveneens gepensioneerde boer zijn voormalige landbouwgrond helemaal teruggegeven aan de natuur. Zijn natuurgebied is toegankelijk voor publiek. “Natuurlijk had ik er financieel beter voor kunnen kiezen de grond te verkopen”, zegt hij. “Maar hier voel ik me veel beter bij. Het geeft ons veel voldoening”

Van onderop
Jiska van Vliet is vanuit Wageningen afgereisd naar de Meuhoek. Zij is medewerker landbouw en natuur van Natuur en Milieu Gelderland, een vereniging waar ook StAM bij aangesloten is. Het werk en de inzet van mensen als Boland en Klein Lebbink doet haar goed: “De bescherming van het landschap is hier van onderop op gang gekomen, de gemeente en andere instellingen zijn aangehaakt. De gemeente Bronckhorst, waar de Meuhoek deel van uitmaakt, heeft in de omgevingsvisie het landschap al expliciet opgenomen. Het komt dan natuurlijk nog wel op de uitvoering aan. Op het beschermen van wat er nog is en het zo nodig opnieuw opbouwen.”

Handvatten voor de politiek
Juist in de periode van gemeenteraadsverkiezingen en de vorming van nieuwe colleges is het volgens haar van extra belang het landschap onder de aandacht te brengen. “Natuur en Milieu Gelderland maakt zich bij gemeenten en provincie sterk voor het coulissenlandschap. Omdat het mooi is en omdat het belangrijk is voor onder andere biodioversiteit en waterbeheer. We hebben de gemeenten hand-outs gestuurd waarin handvatten staan, we hebben een top 10 opgesteld van duurzame doelen voor de Gelderse gemeenten.” In die lijst neemt het landschap een wezenlijke plek in, zo worden biodiversiteit, het buitengebied en bomen als speerpunten genoemd.

Betrokkenheid bewoners
Naast de aandacht voor het (coulissen)landschap binnen de verschillende genoemde organisaties, is het van belang dat het ook door de mensen gedragen wordt, aldus Boland. “Hier in de Meuhoek leeft het echt, met name in de buurtvereniging waarvan vrijwel alle inwoners van de buurtschap lid zijn.” Die betrokkenheid ziet hij ook bij de nieuwkomers in het gebied, zoals de ‘buitenlui’, nieuwe bewoners van de voormalige boerderijen met wat grond om het huis. “Ze (h)erkennen de waarde van het landschap en de landschapsmonumenten.”

Knotelzen
Tijdens een wandeling door de Meuhoek wordt direct duidelijk waarom het gebied ook wel het knotelzengebied wordt genoemd. Lange rijen van deze bomen geven het landschap een specifiek karakter. Naast knotelzen staan er ook eiken, knotwilgen en stoofelzen. Deze bomen en andere landschapselementen zijn volgens Boland in hun samenhang van groot belang: “De elementen vormen een verbindend netwerk, de bomen, de struiken en andere planten in de houtsingels en in de bermen. Dat is ook goed voor de vogels en andere dieren. En het werkt, ik zie de laatste jaren bijvoorbeeld meer geelgorzen, sijzen, putters, roodstaartjes en spechten.”
Onderweg is goed te zien dat er actief wordt geplant, tussen oudere knotelzen zijn op verschillende plekken nieuwe aangeplant. Niet alleen langs de wegen en de paden maar ook als kavelgrensbeplantingen. Klein Lebbink: “Die beplantingen werden ook al in de jaren 90 gestimuleerd en gesubsidieerd, onder andere tijdens de uitvoering van het landinrichtingsproject ‘Halle Wolfersveen’.”

Nog veel werk te doen
Het ontluikende land oogt fraai op deze zonnige vrijdagmiddag. Er is hier veel van het coulissenlandschap bewaard gebleven en deels is het weer hersteld. In sommige andere delen van de Achterhoek is meer werk aan de winkel, stelt Van Vliet: “Kijk eens naar de omgeving van bijvoorbeeld Zieuwent en Harreveld, op enkele kilometers hiervandaan: die dorpen liggen echt in een kale vlakte, waar door grootschalige ruilverkaveling het oude landschap vrijwel totaal is verdwenen. We noemen dat ook wel een ‘groene woestijn’.”

Over gemeentegrenzen heen
Het Achterhoekse coulissenlandschap was en is voor veel mensen iets om trots op te zijn. Voor veel recreanten en toeristen is het een belangrijke reden om de regio te bezoeken. De houtwallen, de heggen, de greppels en de bermen. Maar het karakteristieke landschap en de biodiversiteit staan onder druk en hebben gepassioneerde mensen als Henk Boland, Tonnie Klein Lebbink en Jiska van Vliet nodig. Niet alleen in de Meuhoek, niet alleen in de gemeente Bronckhorst, maar in de hele Achterhoek. De gemeenten zijn wel dé instituties om dit landschap te beschermen en te herstellen, daarover zijn de drie het eens. Elke gemeente op het eigen grondgebied, maar ook in samenwerking met andere gemeenten. Want, zoals Natuur en Milieu Gelderland stelt: “Het landschap houdt zich niet aan gemeentegrenzen.”

Voor wie meer wil weten, kijk eens op onderstaande websites.